Przedstawienia Moniuszki w sztukach wizualnych, w malarstwie i rzeźbie, stanowią bardzo ciekawe przykłady rozumienia roli tego kompozytora w polskiej kulturze i historii. Sposób, w jaki twórcy wyobrażają sobie postać kompozytora, w jakie wyposażają go atrybuty, pokazują intencje i znaczenia stojące za danym przedstawieniem kompozytora. W przypadku pomników ważne jest już samo miejsce ich ustawienia.

Ustawienie pomnika w przestrzeni publicznej oznacza wprowadzenie nowego elementu do już istniejącej tkanki miasta. Taka ingerencja konfiguruje dobrze znaną przestrzeń od nowa, nadając jej nowe znaczenie. Akcentując w przestrzeni jeden konkretny element krajobrazu, kształtuje się na nowo pejzaż miasta. W przypadku Stanisława Moniuszki pomniki wznoszone w polskich miastach stanowią ciekawą galerię sposobów rozumienia znaczenia tego kompozytora.

Najwięcej pomników poświęconych Stanisławowi Moniuszce pojawiło się w Warszawie. Po raz pierwszy uhonorowano Moniuszkę w ten sposób piętnaście lat po śmierci kompozytora, w 1887 roku. Staraniami Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego odsłonięto w kościele pw. Wszystkich Świętych przy placu Grzybowskim pomnik dłuta Cypriana Godebskiego. Pomnik nie przetrwał do naszych czasów, zniszczony podczas bombardowania w czasie drugiej wojny światowej. Podobny los spotkał popiersie kompozytora według projektu Hipolita Marczewskiego, ustawione w foyer Opery Warszawskiej i odsłonięte uroczyście w 1901 roku.

Straty w tym zakresie zrekompensowano Warszawie w latach 60. Po remoncie placu Teatralnego i tuż przed wielkim otwarciem odbudowanego według projektu Bohdana Pniewskiego gmachu Teatru, 17 stycznia 1965 roku przed lewym skrzydłem budynku stanął pomnik autorstwa Jana Szczepkowskiego, umiejscowiony analogicznie do pomnika Wojciecha Bogusławskiego znajdującego się przed prawym skrzydłem gmachu. Odsłonięte w 1936 monumenty zostały odrestaurowane po uszkodzeniach, jakich doznały podczas powstania warszawskiego.

Odbudowa Warszawy ze zniszczeń wojennych trwała wiele lat. Prawie pół wieku po wojnie uwzględniono Moniuszkę raz jeszcze, osadzając go nie tylko w jego „środowisku naturalnym” czyli w operze, ale i przypominając jego postać środowisku koncertowemu. Nad głównym wejściem do Filharmonii Narodowej dostrzeżemy dziś dwie główne postaci z historii muzyki – Fryderyk Chopin i Stanisław Moniuszko – jedyne dwa posągi ocalałe ze zrujnowanej podczas wojny filharmonii, ustawione ponownie na frontonie gmachu w 2002 roku. Po latach przymusowego i dość przypadkowego pobytu w lapidarium Muzeum Ziemi posągi przekazano do renowacji, by w stulecie istnienia Filharmonii w Warszawie oba (naturalnych rozmiarów, autorstwa Władysława Mazura) odsłonić na starym-nowym miejscu.

Ciekawa historia wiąże się z pomnikiem Stanisława Moniuszki w Katowicach. Stolica Górnego Śląska doczekała się pomnika Moniuszki w 1930 roku, który wyrósł w jednym z ważniejszych punktów miasta, na placu Karola Miarki. Data odsłonięcia monumentu ma tu wielkie znaczenie. W niedługi czas po powstaniach zakończonych plebiscytem Śląsk znalazł się w granicach Rzeczypospolitej. Choć tłumaczono, że Śląsk po latach „wraca do macierzy”, to był to powrót naprawdę z dalekiej podróży trwającej, bagatela, kilkaset lat. Odsłonięcie w centralnym punkcie miasta pomnika Moniuszki poparły liczne artykuły w prasie starające się przybliżyć katowiczanom kontekst tego wydarzenia. W magazynie „Śpiewak” dedykowanym amatorskiemu ruchowi śpiewaczemu na Śląsku, pisano z tej okazji:

"Śląsk spłaca dług wdzięczności swemu mistrzowi pieśni, który wpajał w lud ten otuchę i wytrwałość, kiedy Śląskowi odbierano powoli wszystko, wolność, mienie, mowę i pacierz".

Ale tuż obok, w tym samym numerze przeczytać można słowa rysujące tę kwestię inaczej. W ich świetle Moniuszko był nieznanym Ślązakom kompozytorem:

"Obydwa koncerty posiadają dla naszego życia kulturalnego doniosłe znaczenie, ponieważ po raz pierwszy dały okazję śląskiemu społeczeństwu, by zapoznać się z wspaniałą spuścizną twórczą Moniuszki".

Na fali poblebiscytowego entuzjazmu pojawiły się na Śląsku nowe postaci polskiej kultury, tu i tam instalując w przestrzeni miasta pomnik Moniuszki, wmontowując go tym samym w zasób znaczeń kluczowych dla rozumienia tożsamości narodowej Polaków.

Pomniki Stanisława Moniuszki znajdują się także w Łodzi i Częstochowie, a w 2019 roku, z okazji 200. Rocznicy urodzin kompozytora, stworzono nowy, największy bodaj „pomnik” mu poświęcony. Imię Stanisława Moniuszki otrzymał dworzec kolejowy Warszawa Centralna.