Pierwszym nauczycielem muzyki 5-letniego chłopca jest matka, a pierwszą książką Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza, wierszowany podręcznik historii ojczystej.

Początkowe nauki pobiera w majątku wuja Korsaka, gdzie guwernerem jego i dwojga kuzynów – Albiny i Edmunda, jest Jakub Jagiełło, kolega Adama Mickiewicza z okresu studiów wileńskich.

Czesław Moniuszko przenosi się w raz z rodziną do Warszawy, by zapewnić synowi i młodym Korsakom możliwość dalszego kształcenia. Zamieszkali na Żoliborzu.

Przeprowadzka na Krakowskie Przedmieście do Pałacu Staszica. Pod kierunkiem prywatnych nauczycieli Stanisław przygotowuje się do czwartej klasy szkoły Szkoły Pijarów. Jednocześnie uczy się muzyki u młodego organisty Augusta Freyera. Pobyt w Warszawie okaże się niezwykle ważny dla rozwoju muzycznego i kształtowania się zainteresowań chłopca. Styka się wtedy po raz pierwszy z polską muzyką ludową, która w latach późniejszych tak silnie zabrzmi w jego utworach.

Pogorszenie się sytuacji finansowej Czesława Moniuszki powoduje przeniesienie się rodziny z Warszawy do Mińska

Stanisław rozpoczyna naukę w polskim gimnazjum w Mińsku, które opuszcza trzy lata później po ukończeniu klasy szóstej. Oficjalnym powodem są względy zdrowotne, istotniejszą jednak przyczyną jest zapewne fakt przekształcenia gimnazjum na rosyjskie. Kształci się odtąd w domu, najpierw pod kierunkiem stryja Kazimierza, a po jego śmierci samodzielnie.

Razem ze stryjem Aleksandrem wyjeżdża na kilka miesięcy do Wilna, gdzie każdą wolną chwilę spędza w operze, słuchając dzieł Belliniego, Mozarta, Rossiniego i Webera. Poznaje młodszą o rok Aleksandrę Müllerównę, z którą wkrótce się zaręcza.

Wyjeżdża do Berlina na trzyletnie studia muzyczne. Uczy się pod kierunkiem Karola Fryderyka Rungenhagena, ówczesnego dyrektora berlińskiej Singakademie.

Ukazują się drukiem Trzy śpiewy do słów Adama Mickiewicza (Sen, Niepewność, Moja pieszczotka) wydane przez berlińską firmę Bote und Bock. Są to pierwsze drukowane utwory młodego kompozytora. W okresie studiów berlińskich powstają: Kwartet smyczkowy d-moll dedykowany później Józefowi Elsnerowi i Kwartet smyczkowy F-dur oraz operetki: Nocleg w Apeninach i Nowy Don Kichot czyli Sto szaleństw, obie do słów Aleksandra Fredry.

Po powrocie do Wilna żeni się z Aleksandrą Müllerówną. Młodzi zamieszkuję w domu Müllerów przy ul. Niemieckiej 3. Moniuszko obejmuje posadę organisty w kościele św. Jana, posiadającym najpiękniejsze na Litwie organy. Wkrótce występuje tu z koncertami. Powstają dwuaktowe operetki do słów Oskara Milewskiego: Ideał i Karmaniol czyli Francuzi lubią żartować.

Wyjeżdża po raz pierwszy do Petersburga, gdzie spodziewa się otrzymać stanowisko odpowiadające jego aspiracjom artystycznym. Starania te kończą się jednak fiaskiem. Wraca do Wilna i kontynuuje prace organisty oraz udziela prywatnych lekcji muzyki. Zaprzyjaźnia się z Władysławem Syrokomlą, Aleksandrem Walickim, Edwardem Ilcewiczem i Alfredem Römerem. Powstaje opera Sielanka do libretta Wincentego Marcinkiewicza oraz „fraszka” sceniczna w jednym akcie Loteria do słów Milewskiego.

Ukazuje się pierwszy Śpiewnik domowy, w którym znalazły się m.in. takie pieśni, jak: Świtezianka Mickiewicza, Panicz i dziewczyna Odyńca, Dziad i baba Kraszewskiego. Moniuszko skomponował około 278 pieśni, przy czym 268 zawarł w dwunastu Śpiewnikach domowych, z których sześć wydano za życia kompozytora, a sześć po jego śmierci.

Przybywa do Warszawy, aby z dyrekcją opery omówić wystawienie Loterii. Wykonane jeszcze w tym samym roku dzieło zyskuje przychylną opinię krytyków warszawskich. Podczas tego pobytu w Warszawie poznaje Włodzimierza Wolskiego, od którego otrzymuje libretto Halki.

W Wilnie powstaje pierwsza, dwuaktowa wersji Halki.

Pierwsze estradowe wykonanie Halki ma miejsce w sali Müllerów w Wilnie. Powstają dwie kantaty: Milda i Nijoła, obie na głosy solowe i chór mieszany z towarzyszeniem orkiestry do słów z Witoloraudy Józefa Ignacego Kraszewskiego, oraz uwertura fantastyczna Bajka (Conte d’hiver).

Druga podróż do Petersburga, tym razem owocna w sukcesy artystyczne i towarzyskie. Koncerty kompozytorskie spotykają się z niezwykle przychylną opinią i powodzeniem. Szczególne uznanie zdobywają Milda i Bajka. Moniuszko poznaje m.in. Glinkę, Bałakiriewa, Musorgskiego. Dedykuje swoją Bajkę Dargomyżskiemu, z którym połączy go szczera przyjaźń.

Powstaje dwuaktowa sielanka Cyganie do słów Franciszka Dionizego Kniaźnina, nazwana później od imienia głównej bohaterki Jawnutą.

Na koncercie w Wilnie zostaje wykonana Jawnuta i skomponowana właśnie opera komiczna Bettly do libretta Feliksa Schobera.

Premiera teatralna dwuaktowej Halki z zawodowymi śpiewakami spotyka się z niechęcią publiczności i krytyki.

Kolejna, trzecia już podróż Moniuszki do Petersburga. Podczas koncertu powtórzono Bajkę i fragmenty z Mildy oraz wykonano wyjątki z kantaty Nijoła.

Dyrekcja opery warszawskiej decyduje się na wystawienie Halki w Teatrze Wielkim. Wolski robi poprawki i pisze nowe teksty, do których Moniuszko tworzy muzykę – powstaje czteroaktowa Halka. Kompozytor przyjeżdża do Warszawy, aby osobiście zająć się przygotowaniem do premiery.

Entuzjastyczne przyjęcie warszawskiej premiery Halki. Powodzenie opery umacnia pozycję Moniuszki w polskim świecie muzycznym, czego wyrazem jest ofiarowanie mu stanowiska dyrygenta opery warszawskiej. Dochód z koncertu zorganizowanego przez Marię Kalergis umożliwia kompozytorowi wyjazd na zachód. Trasa wiedzie przez Kraków, Berlin, Pragę, Drezno, Lipsk, Weimar, Frankfurt, Moguncję i Kolonię do Paryża. W Weimarze odwiedza dwa razy Liszta, który gra utwory Moniuszki.

Po powrocie przenosi się na stałe do Warszawy, gdzie otrzymuje stanowisko dyrektora Teatrów Warszawskich. Zamieszkuje na Krakowskim Przedmieściu 81.

Premiera rozpoczętej w Paryżu opery Flis do libretta Stanisława Bogusławskiego.

Skomponowana rok wcześniej trzyaktowa opera Hrabina do słów Wolskiego zostaje wystawiona w Warszawie. Utwór będący satyrą na sfrancuziałą, zblazowaną arystokrację, a zarazem pochwałą polskości i patriotyzmu, zostaje przyjęty entuzjastycznie przez publiczność. Moniuszko otrzymuje propozycję objęcia stanowiska profesora kompozycji w nowo otwartym Instytucie Muzycznym w Warszawie. Odmawia z powodu „niemożności pogodzenia dwojga obowiązków”. Powstaje jednoaktowa opera Verbum nobile do libretta Jana Chęcińskiego.

Premiera Verbum nobile w Teatrze Wielkim. Zaostrza się sytuacja polityczna, na ulicach Warszawy padają pierwsze ofiary. Moniuszko jako dyrygent chóru uczestniczy w uroczystych nabożeństwach. Pod koniec orku wyjeżdża po raz drugi do Paryża, spotyka się z Rossinimi i Auberem, rozmawia z dyrektorami tamtejszych teatrów. Po powrocie do Warszawy dostaje od Chęcińskiego libretto Strasznego dworu.

W drugą rocznicę wybuchu powstania styczniowego odbywa się w Warszawie pierwsze wykonanie kantaty Widma, opartej na fragmentach Dziadów Adama Mickiewicza. Moniuszko zostaje członkiem honorowym Towarzystwa Muzycznego we Lwowie. Dyplom postanowiono wręczyć mu uroczyście, organizując jednocześnie koncert kompozytorski. Do wykonania wybiera Widma, które podobnie jak w Warszawie, cieszą się wielkim zainteresowaniem publiczności.

Jesienią w warszawskim Teatrze Wielkim ma miejsce premiera Strasznego dworu pod dyrekcją kompozytora. Opera zachwyca publiczność, entuzjazm przeradza się w manifestację uczuć patriotycznych, co bardzo niepokoi władze i w efekcie doprowadza do zawieszenia przedstawienia.

Moniuszko zostaje profesorem harmonii i kontrapunktu w Instytucie Muzycznym. Wykłada również kompozycję i instrumentację. Uzupełnia obszernymi fragmentami muzycznymi balet Alexandre’a Georgesa Monte Christo według powieści Aleksandra Dumasa Hrabia Monte Christo (premiera w Teatrze Wielkim w choreografii Romana Turczynowicza).

Komponuje kantatę Sonety krymskie na głosy solowe, chór i orkiestrę do tekstów Mickiewicza.

Teatr w Pradze wystawia Halkę pod dyrekcją Bedřicha Smetany. Sława Moniuszki jako kompozytora operowego rozszerza się na kraje słowiańskie. Powstaje jednoaktowy balet Na kwaterunku (premiera w Teatrze Wielkim w choreografii Henryka Meuniera).

W Warszawie odbywa się premiera jego opery Paria z librettem Chęcińskiego według tragedii Casimira Delavigne’a. Bez wiedzy i pod nieobecność kompozytora Halka zostaje wystawiona w Moskwie.

Moniuszko wyjeżdża po raz czwarty do Petersburga, gdzie tamtejsza premiera Halki odnosi ogromny sukces. Wieść o powodzeniu kompozytora dociera nawet do dworu, książę Konstanty zaprasza go do pałacu na uroczysty koncert.

Powstaje balet Figle szatana z muzyką Moniuszki i Adama Münchcheimera (premiera w Teatrze Wielkim w choreografii Virgiliusa Caloriego).

Kompozytor pisze Pamiętnik do nauki harmonii.

Teatr Wielki wystawia jednoaktową operetkę Beata z librettem Chęcińskiego, ostatnie ukończone dzieło sceniczne Moniuszki. 4 czerwca kompozytor umiera. Uroczystości pogrzebowe przeradzają się w jedną z największych manifestacji ludności Warszawy. Stanisław Moniuszko pochowany zostaje na warszawskich Powązkach.