Choć Stanisław Moniuszko kojarzony jest głównie z muzyką wokalną jako twórca oper i pieśni, to dla pełnego obrazu tego kompozytora wypada mieć w pamięci także jego utwory czysto instrumentalne. Muzyka orkiestrowa i kameralna była przedmiotem zainteresowania kompozytora w ciągu całego życia, ale już pierwsi badacze życia i twórczości Moniuszki pozostawali pod tak dużym urokiem jego oper i pieśni, że dzieła instrumentalne zostały prawie od razu potraktowane jako działalność dodatkowa, będąca jedynie przerywnikiem w głównym nurcie operowym. W rzeczywistości Moniuszko ma na swym koncie dziesiątki kompozycji przeznaczonych na różne składy – od utworów na fortepian solo, przez kwartety, po utwory na pełną orkiestrę.

Pod względem ilościowym najskromniej prezentują się utwory na największe zespoły. Na orkiestrę skomponował Moniuszko kilka utworów – są to uwertury i opracowania tańców (polonezów i polek). Jednak do najważniejszych, kompletnych i w pełni samodzielnych kompozycji należą Uwertura fantastyczna „Bajka” i Polonez koncertowy A-dur. Zwłaszcza Bajka pozostaje do dziś najpopularniejszą orkiestrową kompozycją Moniuszki. Powstała w latach 40. XIX wieku, w okresie pobytu Stanisława Moniuszki w Wilnie, przed napisaniem opery Halka, która to odmieni jego życie w 1858 roku. Bajka funkcjonowała pod kilkoma tytułami. Można spotkać takie określenia jak Baśń zimowa czy francuskie tłumaczenie tytułu Conte d’hiver. Ouverture fantastique. Sam Moniuszko posługiwał się różnymi nazwami tej kompozycji. Urzekające melodie i wartko tocząca się muzyczna opowieść sprawiły, że Bajka cieszyła się i cieszy do dziś dużym powodzeniem, pokazując, że Moniuszko bardzo dobrze dawał sobie radę nie tylko w dziedzinie opery, ale także muzyki orkiestrowej.

Polonez koncertowy A-dur jest natomiast jedyną samodzielną kompozycją orkiestrową powstałą po sukcesie operowym Moniuszki i przeprowadzce do Warszawy. Powstał prawdopodobnie na początku 1866 roku, szybko też został wydany w opracowaniu na fortepian.

Poza tymi najdojrzalszymi kompozycjami Moniuszko pisał także sporo uwertur, które jednak albo zaginęły, albo przetrwały do naszych czasów w niekompletnej postaci, albo ich zapis informuje, że były pomyślane jako części większych całości artystycznych (np. spektakli teatralnych), więc z natury niesamodzielnych. W opracowaniach i encyklopediach spotkać można m.in. uwertura Kain (być może do istniejącego spektaklu, ale tego nie wiadomo), uwertura Kochanka hetmańska (prawdopodobnie do spektaklu, partytura orkiestrowa zaginęła, a utwór pozostaje tylko w opracowaniu na fortepian), Polka „Leokadia” (również zaginiona wersja na orkiestrę) czy Polonez obywatelski F-dur (będący opracowaniem na orkiestrę arii Miecznika ze Strasznego dworu).

Twórczość kameralna Stanisława Moniuszki obejmuje właściwie tylko dwie kompozycje – kwartety smyczkowe d-moll i F-dur. Są to utwory powstałe w młodości kompozytora, albo jeszcze w czasie studiów w Berlinie, albo tuż po ich zakończeniu. Wiemy, że Kwartet smyczkowy d-moll istniał już prawdopodobnie w 1839 roku, a szkice do drugiego kwartetu znajdują się w notatkach kompozytora ze studiów. Każdy z kwartetów przeznaczony jest na klasyczny skład: skrzypce I, skrzypce II, altówka i wiolonczela. Składa się z czterech części i zachowuje również klasyczną, typową dla muzyki XIX wieku budowę: część szybka (allegro) – część wolna – część szybka (scherzo) i część szybka (finale). Są to młodzieńcze kompozycje, widać w nich więcej szkolnej dyscypliny niż indywidualnej inwencji artystycznej, ale faktem jest, że jak to u Moniuszki, cechują je piękne, wpadające w ucho melodie.

Nigdy później Moniuszko już nie wziął się za pisanie kwartetów. Ale nie wynikało to z jego niechęci do tego gatunku muzyki. Raczej nie było zapotrzebowania odbiorców w Wilnie (tam wówczas mieszkał Moniuszko) – popularnością cieszyły się opracowania tańców i popularnych melodii, muzyka salonowa, przeznaczona do wykonywania w domu, podczas spotkań towarzyskich i kameralnych koncertów. Moniuszce zależało na tym, aby pisać dla żywych odbiorców. Nie interesowała go twórczość „do szuflady”, podążał więc tropem gatunków cieszących się zainteresowaniem.

Tę gałąź wypełnia całkiem pokaźna grupa utworów fortepianowych. Ponieważ fortepian był pierwszym i podstawowym instrumentem Moniuszki, służącym kompozytorowi do codziennej pracy, napisał na ten instrument (na dwie i na cztery ręce) ok. 60 utworów. Wśród nich większość stanowią tańce, opracowania pieśni i fragmentów z oper. Najważniejszym wczesnym zbiorem jest Sześć polonezów na fortepian, które ukazały się drukiem w Wilnie w latach 40. XIX wieku. Pisał wtedy użytkowe mazury, walce i polki na fortepian, które z powodzeniem mogły uświetniać niejedną salonową zabawę taneczną. Są to utwory niezwykle melodyjne, eleganckie, o klarownej, nieskomplikowanej budowie. Urzekające i porywające, zatem ich postać świetnie mogła sprostać oczekiwaniom odbiorców. Z tego czasu pochodzą takie kompozycje, jak Vilanella B-dur, Polka „Wiosenna”, Polka „Daniel” A-dur, Kozak, Dumka D-dur, Polonez Des-dur, Mazur H-dur i Mazur Des-dur.

Po sukcesie opery Halka w 1858 roku Moniuszko przeniósł się do Warszawy i rozpoczął pracę w Teatrze Wielkim jako dyrygent i kierownik muzyczny. W tym czasie zmalała zdecydowanie jego twórczość instrumentalna, gdyż poświęcił się prawie w całości operze i pieśniom. Pisał jednak cały czas mniejsze lub większe ustępy instrumentalne, co wynikało z jego pracy w Teatrze. Odpowiedzialny był za oprawę muzyczną różnych uroczystości czy uzupełnianie spektakli baletowych muzyką, tak więc z muzyka instrumentalną nie rozstał się definitywnie. Jednak po 1858 roku rozkład akcentów przesunął się zdecydowanie i na pierwszy plan wysunęła się opera.