Stanisław Moniuszko był religijny. Wychował się w rodzinie katolickiej, ale największy wpływ na jego religijność miała chyba rodzina żony. Po ślubie z Aleksandrą Müllerówną osiadł w Wilnie, zamieszkując w domu swoich teściów. W tej rodzinie żarliwie wierzącą była teściowa Moniuszki, Maria Müllerowa, którą połączyła z zięciem szczególna nić porozumienia. Z jednej strony religijność domu, z drugiej praca w kościele św. Jana w charakterze organisty przybliżały Moniuszkę do Kościoła. W Wilnie XIX wieku kwitł dodatkowo kult maryjny, związany z cudownym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej, której potęgę wspominał już Adam Mickiewicz w Inwokacji do Pana Tadeusza:

"Panno Święta, co jasnej bronisz Częstochowy
I w Ostrej świecisz Bramie
Ty, co gród zamkowy nowogródzki
Ochraniasz z jego wiernym ludem,
Jak mnie dziecko do zdrowia przywróciłaś cudem
(Gdy od płaczącej matki pod Twoją opiekę
Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę
I zaraz mogłem pieszo do Twych świątyń progu
Iść za wrócone życie podziękować Bogu),
Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono".

Ostra Brama była ważnym ośrodkiem życia religijnego nie tylko Wilna, ale całej Litwy. Wierni gromadzili się tam na wielkich uroczystościach i powszednich nabożeństwach, sławiąc obraz, za sprawą którego miało miejsce wiele cudownych wydarzeń. Do najważniejszych świąt należą ośmiodniowe Dni Opieki, które od XVIII wieku odbywają się co roku w listopadzie. Opisywał je malowniczo Władysław Syrokomla, poeta romantyczny, znajomy Moniuszki:

"Najuroczystszym i szczególnie rozrzewniającym jest ośmiodniowy obchód opieki najświętszej Panny Maryi, poczynający się trzeciej niedzieli listopada. Przez osiem dni kościół i ulica przepełnione są ludem, wieczorna litania, bez względu na przykrą porę roku, liczy co dzień po kilka tysięcy modlących się. Ludzie obojej płci, różnego wieku, i różnych klas towarzystwa, zlewają się u stóp wspólnej Matki, w jedną chrześcijańską rodzinę, stroją serca we wspólny akord, aby błagać o obronę Matkę miłosierdzia. Ostatni dzień a raczej ostatni wieczór w którym się odbywają konkluzyjne nieszpory, mało ma sobie podobnych w całym chrześcijaństwie w Europie. Cała niemal ludność Wileńska, wysypuje się na ulicę, zajmuje kościół, galerię, i zalewa ogromną przestrzeń od Ostrej Bramy, prawie aż do ratuszowego placu. A cała brama i cała ulica rzęsiście iluminowana, zdają się przez te ognie wyrażać powszechny zapał serc ku Tej, której opieki święto się obchodzi. Nieszpory odbywają się w kościele. Po ich ukończeniu Kapłan celebrujący zwykle biskup Wileński, pontyfikalnie ubrany, wchodzi do Ostrobramskiej kaplicy. Artyści co przedniejsi jakich Wilno posiada, wykonywają litanię przy towarzyszeniu orkiestry miejscowej. Modlitwa wznosi się pod niebiosa, bicie kilkunastu tysięcy serc jej wtóruje".

Stanisławowi Moniuszce bliski był również kult Matki Boskiej Ostrobramskiej, którego obraz trzymał w domu i przed którym, już w czasach warszawskich, modlił się codziennie. Wspominane przez Syrokomlę śpiewanie litanii podczas świąt stało się punktem wyjścia do stworzenia przez Moniuszkę czterech Litanii ostrobramskich, skomponowanych w okresie wileńskim, do 1855 roku.

Impuls do ich napisania wyszedł podobno od Tomasza Zana, pisarza, poety, przyjaciela Adama Mickiewicza ze Związku Filomatów, który zwrócił Moniuszce uwagę na niedostateczny poziom muzycznej strony tych nabożeństw.

W liście z 8 grudnia 1846 kierował swą prośbę o napisanie „porządnego akompaniamentu […] do litanji, śpiewanych w Ostrej Bramie”. Jak pisał Tadeusz Szeligowski w artykule opublikowanym na łamach „Źródeł Mocy” w 1927 roku:

"Moniuszce nie trzeba było tego dwa razy powtarzać. Głęboka religijność i pobożność, a z drugiej strony niesłychanie trafne zrozumienie społecznego znaczenia muzyki, zwłaszcza w kościele wśród ludu, sprawiły, że do dzieła zabrał się od razu".

Powstały więc: I Litania F-dur, II Litania F-dur, III Litania e-moll i IV Litania C-dur. Każda z nich przeznaczona jest na chór i głosy solowe z towarzyszeniem orkiestry, choć Moniuszko miał świadomość tego, że tworzy dla zespołów amatorskich. Nie było bowiem w Wilnie w tamtym czasie wystarczającej liczby profesjonalnych muzyków, a to ze względu na zmiany wprowadzane przez carskie władze, mające doprowadzić do zdegradowania Wilna do nieodgrywającego większej roli prowincjonalnego ośrodka. Dlatego też obsada Litanii ulega zmianie.

I Litania przeznaczona jest na orkiestrę w ograniczonym składzie, II Litania ma akompaniament na orkiestrę „pełnowymiarową”. Szczyt inwencji artystycznej osiągnął Moniuszko w III Litanii, największej pod względem obsady (solistom i chórowi towarzyszy orkiestra z powiększonym składem instrumentów dętych i kotłami), a także bardziej skomplikowanej pod względem budowy. IV Litania przetrwała do naszych czasów jedynie z akompaniamentem fortepianowym. Kompozycje te powstały do tekstów w języku łacińskim. Każda litania składa się z pięciu części.

Moniuszko najbardziej był zadowolony z III Litanii, która później wykonywana była często już nie w kościele, ale w salach koncertowych. Pokazał ją również Rossiniemu podczas pobytu w Paryżu na przełomie 1861 i 1862 roku, a ten ocenił ją ponoć tymi słowami:

"Panie i kolego kochany, przebiegłem z żywym zajęciem Litanię twej kompozycji, którą mi zaofiarowałeś, szczęśliwy, że mogę ci tu wyrazić szczere moje powinszowanie z powodu dzieła, które godnością stylu i religijną prostotą winno zyskać świetne powodzenie. Gdybym słuchał tylko głosu skromności, wymówiłbym się od zaszczytu dedykacji, która z wartością twojej muzyki zespoli moją miłość własną; ale ta ostatnia jest nieprzepartą, więc przyjmuję dumny z tego koleżeństwa.

Jeszcze w tym samym roku III Litania wyszła drukiem w paryskim wydawnictwie Flaxlanda i z dedykacją dla Rossiniego.

Znaczenie Litanii ostrobramskich jest dla polskiej muzyki religijnej jest nie do przecenienia. Tradycja komponowania litanii nie istniała w Polsce i Moniuszko, podejmując się tego zadania, przecierał szlaki, dając jednak świetną próbę zaszczepienia wzorów europejskiej muzyki religijnej na rodzimym gruncie.