11 maja 1830 roku jedenastoletni Stanisław Moniuszko stał się świadkiem wiekopomnego wydarzenia, jakim było odsłonięcie pomnika Mikołaja Kopernika przed Pałacem Staszica, gdzie przyszły kompozytor od dwóch lat mieszkał wraz z rodzicami. Idea upamiętnienia jednej z najważniejszych postaci nie tylko w historii Polski, ale i świata, narodziła się w kręgu osób związanych z Towarzystwem Warszawskim Przyjaciół Nauk, a jej głównym inicjatorem i donatorem był Stanisław Staszic.

Uroczystość odsłonięcia pomnika odbyła się w pochmurny, majowy dzień w obecności tłumnie zgromadzonych warszawiaków. Jako pierwszy przemawiał Julian Ursyn Niemcewicz. Jak podają relacje naocznych świadków, gdy padły słowa: „Przyszedł dzień gdzie to słońce, w które Kopernik przez pół wieku wlepione miał oczy, dziś na wizerunek jego łaskawe rzuci promienie…”, wiatr rozwiał zasłaniające niebo chmury i promień majowego słońca oświetlił dopiero co odsłonięty pomnik. Oprawę uroczystości dopełniał hymn skomponowany na tę okazję przez Karola Kurpińskiego, wybitnego kompozytora, późniejszego poprzednika Moniuszki na stanowisku dyrektora Teatru Wielkiego, wykonany przez orkiestrę teatralną i chóry pod dyrekcją Józefa Elsnera, nauczyciela Fryderyka Chopina.

Autorem projektu pomnika był wybitny rzeźbiarz pochodzenia duńskiego, Bertel Thorvaldsen (1770-1844). Była to druga, obok pomnika konnego księcia Józefa Poniatowskiego, rzeźba tego autora zrealizowana dla Warszawy. Przedstawia figurę siedzącego astronoma, z cyrklem w prawej i strefą armilarną w lewej dłoni. Wstępny plan zakładał umieszczenie jego postaci na wielkim globusie nieba, ale ostatecznie wybrano skromniejszą wersję cokołu autorstwa Adama Idźkowskiego (1798-1879). Figurę Kopernika odlano w fabryce brązowniczej Jana Baptisty Gregoire’a i syna, która mieściła się przy ulicy Świętojerskiej. Na cokole znajdują się dwa napisy - łaciński: Nicolao Copernico Grata Patria (Mikołajowi Kopernikowi wdzięczna Ojczyzna) oraz polski: Mikołayowi Kopernikowi Rodacy.

Największych uszkodzeń doznał pomnik w czasie walk powstania warszawskiego. Po upadku powstania figura astronoma została strącona z postumentu przez wojska niemieckie i wywieziona z Warszawy z intencją przetopienia. Po wojnie pomnik został odnaleziony na złomowisku we wsi Hajduki Nyskie, skąd natychmiast przewieziono go do Warszawy i prowizorycznie – już 22 lipca 1945 roku – ustawiono na poprzednim miejscu. W 1949 roku pod kierunkiem wybitnego rzeźbiarza Stanisława Jagmina (1875-1961) w warszawskiej odlewni Braci Łopieńskich dokonano restauracji figury, uzupełniając ubytki i łatając dziury po pociskach. Ponowne odsłonięcie odrestaurowanego monumentu odbyło się cztery lata później.

Pomnik genialnego astronoma jest nie tylko doskonałym przykładem rzeźby pomnikowej pierwszej połowy XIX wieku, ale też jednym z symboli Warszawy. O tym, jak ważny jest to pomnik dla Polaków mieszkających na całym świecie, niech świadczy fakt, że w 1966 roku z inicjatywy Polonii kanadyjskiej sporządzono jego dwie kopie, z których jedna stoi w Montrealu przed wejściem do planetarium, a druga w Chicago.

Widok na pomnik Kopernika, około 1910 r.

Pomnik Kopernika, widok obecny