Stanisław Moniuszko wraz z rodziną przeprowadził się na stałe do Warszawy z końcem lata 1858 roku po tym, jak uzyskał nominację na stanowisko dyrektora i organizatora opery w Teatrze Wielkim. Poprzedził ją ogromny sukces opery Halka, która 1 stycznia tego samego roku miała swoją warszawską premierę. Po spektaklu publiczność zgotowała Moniuszce owację na stojąco, wielokrotnie wywołując autora na scenę. W jednej chwili, przybysz z Wilna stał się ukochanym polskim kompozytorem, a Ignacy Abramowicz zarządzający Warszawskimi Teatrami Rządowymi, wręczył artyście nominację na stanowisko pierwszego dyrygenta, później także organizatora opery w Teatrze Wielkim.

Podczas piętnastu niemal lat pracy na stanowisku dyrektora w Teatrze Wielkim aż do śmierci w 1872 roku Stanisław Moniuszko przygotowywał i wystawiał tam kolejno wszystkie swoje opery, poczynając od Flisa w 1858 roku, choć oczywiście cały repertuar operowy był bardzo szeroki. To tutaj w 1865 roku odbyła się również triumfalna prapremiera Strasznego dworu, drugiej najsłynniejszej opery Moniuszki, dzieła szczególnie bliskiego sercom Polaków. Praca w Teatrze Wielkim bardzo absorbowała kompozytora, wyznaczając praktycznie rytm jego życia w Warszawie, dlatego zawsze mieszkał nieopodal, aby w każdej chwili móc tu zajrzeć.

 Budynek Teatru Wielkiego jest jednym z najcenniejszych gmachów Warszawy, oryginalnie wzniesionych w okresie Królestwa Kongresowego. Inspiratorem jego powstania jako siedziby dla przedstawień teatralnych i operowych był Wojciech Bogusławski, twórca polskiej sceny narodowej. Wzorowaną na teatrze San Carlo Nicoliniego w Neapolu budowlę zaprojektował Antonio Corazzi, najwybitniejszy architekt działający w Polsce w XIX wieku. Nowy, monumentalny gmach w stylu klasycystycznym, nazwany Teatrem Narodowym (po upadku powstania listopadowego nazwę utrwaloną do dzisiaj władze carskie zmieniły na Teatr Wielki), powstał na miejscu pałacu i kompleksu usługowo-handlowego Marywil. Okazała elewacja o długości 169 metrów tworzyła południową pierzeję Placu Teatralnego. Sam plac (także rozplanowany przez Corazziego), połączony ulicą Senatorską z Placem Bankowym, współtworzył nowe rozwiązanie urbanistyczne, wyznaczające swoiste centrum życia kulturalno-społecznego miasta. Na projekt wnętrza wpłynęły w dużym stopniu zarówno prawa akustyki – zainstalowano system pochłaniaczy echa w sali,  jak i widoczność sceny od strony widowni. W projekcie uwzględniono także najnowocześniejsze wówczas rozwiązania w zakresie mechanizmów scenicznych umożliwiających zmiany ruchomych dekoracji oraz rozbudowane miejsce dla orkiestry.

W 1939 roku Teatr Wielki został poważnie uszkodzony przez artylerię i naloty bombowe i niemal całkowicie zniszczony po upadku powstania warszawskiego. Przetrwały jedynie fronton i fragment zabudowań od ulicy Wierzbowej. Powojenna odbudowa Teatru Wielkiego trwała piętnaście lat. Nowy gmach wzniesiony według projektu Bohdana Pniewskiego, wyraźnie jednak przywołujący XIX-wieczną fasadę, został uroczyście otwarty 19 listopada 1965 roku koncertem galowym, podczas którego wykonano m.in. słynnego Mazura ze Strasznego dworu. Cała opera zaś była pierwszą premierą na nowej scenie, zaprezentowaną następnego wieczoru. Dzisiaj gmach mieści dwie kluczowe instytucje dla życia kulturalnego całego kraju: Teatr Wielki - Operę Narodową oraz Teatr Narodowy. W 2002 roku fasadę budynku zwieńczyła kwadryga Apollina. Rzeźbę na frontonie Teatru Wielkiego zaprojektował już Antonio Corazzi; jednak po powstaniu listopadowym władze carskie zabroniły dekorowania gmachu symbolem nie tylko sztuki, ale i siły. Po niemal dwóch wiekach, z inicjatywy dyrektora Waldemara Dąbrowskiego zrealizowany został pierwotny plan włoskiego architekta i dziś wydaje się, że czterokonny rydwan powożony przez świetlistego boga stał tam od zawsze.

Teatr Wielki, XIX w.

Teatr Wielki, widok obecny