Przeprowadzka rodziny Moniuszków do Warszawy – mieszkanie w Pałacu Staszica w latach 1828 – 1830.

-- Adres: Pałac Staszica, Nowy Świat 72

W 1827 roku rodzina Moniuszków przeprowadziła się z leżącego niedaleko Mińska (obecnie Białoruś) rodzinnego majątku Ubiel, do Warszawy. Ojciec przyszłego kompozytora, Czesław, chciał, aby ukochany jedynak uczył się i kształcił, także muzycznie, w stolicy Królestwa Polskiego. Początkowo rodzina Moniuszków zamieszkała na oddalonym od centrum miasta i pełnym zieleni Żoliborzu, a rok później, w 1828 roku, Moniuszkowie przeprowadzili się do nowo wybudowanego u zbiegu Krakowskiego Przedmieścia i Nowego Światu, Pałacu Staszica. Od strony Nowego Światu, w części dochodowej pałacu, znajdował się mieszkania do wynajęcia i tam, w oficynie zamieszkał Stanisław z rodzicami. Okna ich mieszkania wychodziły na Pałac Kazimierzowski, gdzie w owym czasie wraz z rodziną mieszkał inny wielki muzyk, Fryderyk Chopin.

Pałac Staszica wybudowano w latach 1802 – 1823, jako siedzibę Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Było to zgromadzenie przedstawicieli różnych dziedzin i specjalności naukowych, a także literatów i osobistości życia społecznego. Powstało ono w 1800 roku z inicjatywy Stanisława Sołtyka (1752 – 1833) – jednego z najaktywniejszego działaczy na rzeczy uchwalenia Konstytucji 3 Maja w 1791 roku. To m.in. dzięki staraniom Towarzystwa powstał Królewski Uniwersytet Warszawski, poprzednik obecnego Uniwersytetu Warszawskiego. Do Towarzystwa należały najwybitniejsze osobowości doby polskiego Oświecenia – Tadeusz Czacki, główny twórca Liceum Krzemienieckiego, zwanego „Atenami Wołyńskimi”, książę Adam Czartoryski, który zakupił we Włoszech do kolekcji swojej matki Izabeli, obraz Leonarda da Vinci „Dama z gronostajem”, wybitny poeta Franciszek Karpiński, Samuel Bogumił Linde, autor pierwszego „Słownika języka polskiego”, astronomowie Marcin Poczobutt – Odlanicki i Jan Śniadecki, a także Stanisław Kostka Potocki, mecenas sztuki i kolekcjoner oraz Julian Ursyn Niemcewicz, poeta i historyk. Najczynniejszym działaczem Towarzystwa był ksiądz Stanisław Staszic, dzięki któremu zyskało ono piękną siedzibę u wylotu Krakowskiego Przedmieścia.

Stanisław Staszic (1755 – 1826) był jednym z najważniejszych polskich działaczy oświatowych i społeczników przełomu XVIII/XIX wieku. Lista jego zasług dla oświaty i nauki polskiej jest niezwykle długa – był m.in. publicystą i pisarzem politycznym, filozofem, geologiem, a także geografem. Był również reformatorem szkolnictwa i inicjatorem spółdzielczości w Polsce. Dział na rzecz poprawy położenia chłopów, odbywał wyprawy geologiczne w Tatry i to z jego inicjatywy powstały, pierwsze w Królestwie Polskim, huty cynku.

Pałac nazwany jego imieniem, w stylu klasycystycznym, wzniesiono w latach 1820 ‒ 1823 według projektu najwybitniejszego architekta działającego wówczas w Polsce, Antonia Corazziego (1792 – 1877). Zanim jednak powstała jedna z najbardziej charakterystycznych budowli Warszawy, już w XVII wieku w tym miejscu, król Zygmunt III Waza wzniósł prawosławną kaplicę grobową – mauzoleum zdetronizowanego cara rosyjskiego Wasyla IV Szujskiego, jego brata Dymitra i żony Dymitra, Katarzyny, którzy dostali się do polskiej niewoli po bitwie pod Kłuszynem w 1610 roku. Tzw. „Kaplica Moskiewska” przestała pełnić swe grobowe funkcje w 1636 roku, kiedy za zgodą króla prochy władców przewiezione zostały do Moskwy. Kolejny polski władca, król Jan Kazimierz, przekazał mauzoleum zakonowi dominikanów obserwantów, którzy w 1700 roku wybudowali w tym miejscu klasztor oraz murowany kościół Matki Boskiej Zwycięskiej, według projektu znakomitego barokowego budowniczego, Tylman van Gameren (1632 – 1706). W 1816 roku administrator kościoła, ksiądz Józef Danikowski, sprzeniewierzył pieniądze przeznaczone na renowację kościoła i w stanie emocjonalnej zapaści, na głównym ołtarzu popełnił samobójstwo. Sprofanowana takim czynem świątynia nie mogła już pełnić funkcji sakralnych i została rozebrana w 1818 roku. Plac pokościelny nabył Stanisław Staszic i wykorzystując cegły z rozbiórki kościoła, wybudowano okazały gmach, który miał stanowić miejsce spotkań ludzi nauki, a także przechowywać rękopiśmienne i bibliofilskie zbiory Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Nowa siedziba miała też pomieścić kolekcję dzieł sztuki, militariów i pamiątek ofiarowanych Towarzystwu przez twórcę Legionów Polskich we Włoszech, generała Jana Henryka Dąbrowskiego (1755 – 1818).

Na pierwsze piętro pałacu wiodły marmurowe schody z poręczami z lanego żelaza, gdzie mieściła się główna sala posiedzeń, trzy sale biblioteczne oraz dwie sale przeznaczone na zbiory minerałów. W całej przestrzeni budynku znajdowały się liczne dzieła sztuki – świetne obrazy Jana Antoniego Blanka (1785 – 1844) i Marcella Bacciarellego (1731 – 1818), rzeźby oraz pamiątki patriotyczne – chorągiew Mahometa zdobyta w czasie bitwy pod Wiedniem przez króla Jana III Sobieskiego, cztery sztandary Legionów Polskich we Włoszech, pięć armat, w tym jedna z okresu Insurekcji Kościuszkowskiej. W takim to niezwykłym otoczeniu, przepełnionym historią i patriotyzmem, mieszkał kilkuletni Stanisław Moniuszko. Z całą pewnością atmosfera pałacu, jego bywalcy i otoczenie, w dużej mierze ukształtowały go jako gorącego patriotę, szczerze zainteresowanego polską historią i kulturą.

Po upadku Powstania Listopadowego Towarzystwo zostało rozwiązane przez władze carskie, a pałac zmieniał właścicieli i funkcje – przez pewien czas mieściła się tutaj Dyrekcja Loterii, później Akademia Medyko – Chirurgiczna, a od 1862 roku Pierwsze Gimnazjum Męskie. W końcu XIX wieku zmienił też pałac swój wygląd – został przebudowany według projektu rosyjskiego architekta Michaiła Pokrowskiego w stylu bizantyjsko-ruskim, a w centralne części pałacu ulokowano cerkiew św. Tatiany Rzymianki. Kolejny cios przyszedł wraz z działaniami I wojny światowej, w wyniku których pałac został całkowicie zniszczony. Zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zapadła decyzja o reaktywacji Towarzystwa Warszawskiego Naukowego i odbudowie jego siedziby. Budowę nowego budynku, zaprojektowanego przez warszawskiego architekta Mariana Lalewicza (1876 – 1944), rozpoczęto w latach 1924 – 1926. Dopiero jednak w 1931 roku, po dramatycznej odezwie do społeczeństwa, udało się zgromadzić fundusze na dokończenie budowy. Powstał wówczas budynek odmienny od znanego warszawiakom przez kilkadziesiąt lat gmachu, przywracający jego klasycystyczny charakter z pierwszej ćwierci XIX wieku.

Kolejne trudne momenty w historii pałacu przyniosły lata II wojny światowej. Podczas nalotów we wrześniu 1939 roku, w Pałac Staszica uderzyła bomba i zniszczyła całą jego prawą stronę na wysokości drugiej i trzeciej kondygnacji od ulicy Nowy Świat. W czasie Powstania Warszawskiego gmach był placówką powstańczą zgrupowania „Harnaś” oraz żołnierzy z rozbitego w czasie ataków na Uniwersytet Warszawski zgrupowania „Krybar”. Po upadku Powstaniu pałac został spalony przez Niemców.

Po zakończeniu działań wojennych, bryła pałacu został odbudowana w latach 1946 ‒ 1950 pod kierunkiem Piotra Biegańskiego (1905 – 1986). Obecnie jest siedzibą wydziałów i instytutów Polskiej Akademii Nauk, a od 1981 roku także Towarzystwa Warszawskiego Naukowego, ponownie reaktywowanego.

Mimo wielu tragicznych wydarzeń, związanych z trudną historią miasta, Pałac Staszica do dzisiaj realizuje dewizę pozostawioną przez Jana Leszczyńskiego w roku inauguracji działalności Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk w nowej siedzibie:

„Widzisz ten dom, co inne powagą zwycięża?

Jest to pomnik jedyny jedynego Męża.

On go muzom poświęcił, w nim schronienie mają,

Którzy nauki, cnotę, Ojczyznę kochają.”

Pałac Staszica po przebudowie przez Michaiła Pokrowskiego, koniec XIX w.

Pałac Staszica – widok obecny.